- لاهیجان گیلان
شهر لاهیجان حمداﷲ مستوفی گوید: از اقلیم چهارم است طولش از جزایر خالدات فدک و عرض از خط استوا لح شهری بزرگ است و دارالملک جیلانات آبش از جبال بر میخیزد و حاصلش برنج و ابریشم و اندک غله میباشد و نارنج و ترنج و میوه های گرمسیری فراوان است، (نزههالقلوب ص 163)، مرکز شهرستان لاهیجان کنار شمرود در 41 هزارگزی خاوری رشت و 95 هزارگزی باختری شهسوار واقع شده و چون نسبهً اراضی آن مرتفعتر از دیگر نقاط گیلان است هوای آن سالمتر از سایر قسمتها میباشد و مختصات جغرافیائی آن بشرح زیر است: طول 50 درجه و 20 ثانیه، عرض 37 درجه و 12 دقیقه و 30 ثانیه کوهستان مشجر و تپه هائی که به باغات چای تبدیل شده و چمن زارهای طبیعی اطراف شهر منظرۀ جالب توجهی به این شهر داده است، از وسط شهر چهار خیابان به چهار جهت اصلی کشیده شده است خیابان خاوری به جادۀ تنکابن و باختری به جادۀ رشت منتهی میشود و خیابان شمالی بنام حافظ و خیابان جنوبی بازار نامیده میشود، لاهیجان دارای هفت محله است، مدارس آن چهار و کاروانسراهای آن شش و بازارهای آن سه راسته است، محلات مهم آن: خرما کلایه، اردوبازار، میدان و شعرباف محله است، کلیه دوائر دولتی جز پادگان نظامی در این شهر وجود دارد، لاهیجان بچند بلوک تقسیم میشود از اینقرار: کوهپایه و کنار شهر شامل تمام قرای جنوب و مشرق شهر دارای 2108 خانه، پشم چاه در شمال لاهیجان دارای 1059 خانوار، کنار فریضه و راه شاهی پائین در شمال لاهیجان 3000 خانوار، راه شاهی بالا در جنوب جادۀ بزرگ دارای 2000 خانوار، گو که در مغرب لاهیجان دارای 655 خانوار، چهارده که مرکب است از شش قریه دارای 300 خانوار، جمعیت شهر در حدود 20 هزار نفر است و روزبروز بسکنۀ آن افزوده میشود، در حدود 800 باب مغازه و دکاکین مختلف، 12 مسجد و 29 بقعۀ متبرکه دارد، آب آشامیدنی سکنه از چاه است، اخیراً لاهیجان بواسطۀ تجارت ابریشم و چای اهمیت یافت و با اندک توجهی در زراعت آن ترقیات بیشتر خواهد کرد، اغلب کوچه های شهر سنگ فرش و خانه های اعیان با آجر ساخته شده و در اطراف خانه فضائی است که غالباً مشجرمیباشد، بازار لاهیجان بخوبی بازار رشت نیست ولی تجارت آن عمده است، و پنج کار خانه چای سازی بزرگ و دو کار خانه کوچک و دو کار خانه برنج کوبی در بخش لاهیجان وجود دارد، جادۀ ساحلی بحر خزر (راه کناره) از لاهیجان میگذرد، آثار قدیمۀ شهر لاهیجان بشرح زیر است:
1- مسجد جامع: بنائی است مستحکم و ستونهای ضخیم آن با آجر بنا شده یک منارۀ کوچک دارد، ظاهراً در قرن 4 هجری وجود داشته و سیدعلی کیا در آن نماز جماعت میخوانده است،
2- سنگ اعلان: جنب در ورودی مسجد، سنگ مرمر سه تکه ای بطول یک گز و عرض شش دهم گز به دیوار نصب است که روی آن با خط عالی دستوری از طرف شاه سلطان حسین صفوی به حاکم محل صادر شده و خلاصۀ مضمون آن اینست که از قماربازی و شراب خوردن و ربا گرفتن و کبوتر و قوچ بازی و گرگ دوانی کردن جلوگیری شود و فاعلین را در حضور عامه تنبیه و وادار به توبه کنند،
3- مقبرۀ چهار پادشاه: این محل مدفن سیدعلی، سید خور، سید زکریا، و سیدیحیی کیا میباشد و درهای چوبی آن که تاریخ بنا و شجرۀ سادات مذکور را نشان میداده است فعلاً در موزۀ باستان شناسی است،
4- مسجد اکبریه: این مسجد را اکبر نامی در زمان فتحعلی شاه بنا نموده سنگ مرمری در داخل مسجد تاریخ بنا را نشان میدهد، (ازفرهنگ جغرافیائی ایران ج 2 و جغرافیای سیاسی آقای کیهان)
1- مسجد جامع: بنائی است مستحکم و ستونهای ضخیم آن با آجر بنا شده یک منارۀ کوچک دارد، ظاهراً در قرن 4 هجری وجود داشته و سیدعلی کیا در آن نماز جماعت میخوانده است،
2- سنگ اعلان: جنب در ورودی مسجد، سنگ مرمر سه تکه ای بطول یک گز و عرض شش دهم گز به دیوار نصب است که روی آن با خط عالی دستوری از طرف شاه سلطان حسین صفوی به حاکم محل صادر شده و خلاصۀ مضمون آن اینست که از قماربازی و شراب خوردن و ربا گرفتن و کبوتر و قوچ بازی و گرگ دوانی کردن جلوگیری شود و فاعلین را در حضور عامه تنبیه و وادار به توبه کنند،
3- مقبرۀ چهار پادشاه: این محل مدفن سیدعلی، سید خور، سید زکریا، و سیدیحیی کیا میباشد و درهای چوبی آن که تاریخ بنا و شجرۀ سادات مذکور را نشان میداده است فعلاً در موزۀ باستان شناسی است،
4- مسجد اکبریه: این مسجد را اکبر نامی در زمان فتحعلی شاه بنا نموده سنگ مرمری در داخل مسجد تاریخ بنا را نشان میدهد، (ازفرهنگ جغرافیائی ایران ج 2 و جغرافیای سیاسی آقای کیهان)